Kreatin nədir? Qanda kreatin azlığı və yüksək olması nə deməkdir? Kreatin nə üçün lazımdır?

İnsanlar tez-tez qan analizi zamanı kreatinin sözünü eşidirlər. İnsanın əzələlərinin miqdarını və böyrəklərinin sağlamlıq vəziyyətini bu qan analizi nəticəsində aşkarlanan kreatinin səviyyəsinə görə şərh etməyə imkan verir. Qan analizləri ilə yanaşı, kreatinin səviyyələri də 24 saatlıq sidik nümunələri ilə yoxlanıla bilər.

Kreatin nədir?

Əzələlərdə kreatin adlı birləşmə əmələ gəlir və bu birləşmənin parçalanması nəticəsində yaranan məhsula kreatinin deyilir. Qanda kreatinin səviyyəsi müəyyən amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Bu amillərə yaş, cins və əzələ kütləsi daxildir. Böyrəklər əzələlərdə parçalanan bu tullantı məhsulu süzür və sidiklə bədəndən çıxarır. Bu vaxt bədəndə istehsal və ifrazat arasında tarazlıq yaranır və kreatinin səviyyəsi lazımi səviyyədə saxlanılır.

Böyrəklər yaxşı işləmirsə, qanda və ya sidikdə olan miqdar olması lazım olduğundan daha yüksəkdir. Bəzi müxtəlif vəziyyətlər də kreatinin səviyyələrinə təsir göstərir: pəhriz və insanın fiziki fəaliyyət səviyyəsi.

Kreatinin səviyyəsi insanın sağlamlığı haqqında çox vacib məlumat verir. Buna görə qan və ya sidik analizlərində onun səviyyəsini yoxlamaq çox vacibdir.

Ümumiyyətlə bədəndə əzələlərdən istehsal olunsa da, az miqdarda da olsa, qida ilə qəbul edilən amin turşularından da istehsal oluna bilər. İstehsalı əzələlərlə əlaqəli olduğu üçün kreatinin səviyyəsi əzələ faizi yüksək olan insanlarda yüksək, yaşlı, zəif və aşağı əzələ faizi olan insanlarda isə kreatinin səviyyəsi aşağı olur. Kreatin əzələlər tərəfindən enerji istehsal etmək üçün istifadə olunur.

Kreatinin az bilinən xüsusiyyəti odur ki, əzələlərin tullantı məhsulu kimi tanınsa da, orqanizmdə bakteriyaların böyüməsini dayandıraraq xəstəliklərlə mübarizədə rol oynaya bilər.

Qanda kreatin analizi

Kreatin səviyyəsi qan və ya sidik analizi ilə yoxlanıla bilər. Qan analizlərinin köməyi ilə ölçülən qan dövranında kreatinin miqdarının ölçülməsi prosesi zərdabda kreatinin, sidikdə kreatinin səviyyəsinin ölçülməsi prosesi isə kreatinin klirensi adlanır.

Serum Kreatinin: Qan dövranında kreatinin səviyyəsini yoxlamağa imkan verir. Kreatinin səviyyələri ümumiyyətlə bizə böyrək funksiyaları haqqında məlunmat verir. Bu, böyrək sağlamlığı haqqında məlumat verən vacib parametrlərdən biri olan glomerular filtrasiya dərəcəsini (GFR) təyin etməyə kömək edir. GFR, müəyyən bir xəstənin bəzi dəyərlərindən istifadə edərək edilən hesablama prosesidir. Bu dəyərlər yaş, cins, çəki, həmçinin kreatinin kimi hesablana bilər. Kreatinin səviyyələri əzələ səviyyələrinə görə dəyişdiyi üçün qadınlarda kreatinin səviyyələri kişilərə nisbətən daha aşağıdır. Kreatinin istinad diapazonu kişilərdə 0,6-1,2 mq/dL, qadınlarda isə 0,5-1,1 mq/dL arasında ola bilər.

Kreatinin klirensi: Əzələlərdə əmələ gələn kreatinin miqdarının nə qədərinin sidik vasitəsilə böyrəklərdən xaric edildiyini müəyyən etməyə imkan verən bir üsuldur. Bu üsul sayəsində böyrəklərin tullantıları necə düzgün süzdüyü müəyyən edilə bilər. Bu üsulda sidik testi və qan testi birlikdə rol oynayır.

Aşağıdakı hallarda, xəstənin bu analizləri tez-tez yerinə yetirməsi və onların dəyərlərini mütəmadi olaraq yoxlaması tövsiyə olunur.

• Diabetli insanlar
• Ümumiyyətlə yüksək təzyiqi olanlar
• Kəskin böyrək zədəsi olan insanlar
• Ürək-damar xəstəlikləri olan insanlar
• Böyrəklərə mənfi təsir göstərə biləcək vəziyyətlərlə qarşılaşanlar (böyrək daşları, genişlənmiş prostat, lupus)
• Ailədə ağır irsi böyrək zədələnməsi olan insanlar
• Litium, qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar, kimyaterapiya dərmanları, sefalosporin antibiotikləri kimi böyrəklərə mənfi təsir göstərən və ya böyrəkləri yoran dərmanlardan uzun müddət istifadə etmiş və ya istifadə etməyə davam edən insanlar bu analizləri mütəmadi olaraq etdirməlidirlər.
•  

Kreatinin səviyyəsinin hansı aralıqda olması insan sağlamlığı üçün risk faktorları daşıyır?

Kreatinin səviyyələri üçün ölçü vahidləri desilitr üçün milliqram (mq/dL) və ya litrə mikromol kimi tanınır. Qanda tələb olunan kreatinin diapazonunun desilitr üçün 0,84-1,21 milliqram (litr üçün 74,3-107 mikromol) olduğu deyilir. GFR səviyyəsinin 60 və ya yuxarı olması normal sayılır, 60-dan aşağı GFR səviyyəsi isə böyrəklərdə bir xəstəliyin olduğunu göstərə bilər. 15 və ya daha aşağı GFR böyrək çatışmazlığı kimi müəyyən edilir.

Yüksək kreatin

Qanda kreatinin səviyyəsinin artdığı müşahidə edilərsə, əzələlərdə və ya bədənin hər hansı bir hissəsində kreatinin istehsalının artdığını anlamaq olar.

Qanda kreatinin artmasına səbəb ola biləcək amillərə aşağıdakılar daxildir:

Xroniki Böyrək Xəstəliyi: Bunlar böyrəklərin ifrazat və filtrasiya kimi proseslərini pozmasına səbəb ola biləcək bəzi mənfi hallardır. Bu vəziyyətlərə misal olaraq böyrək çatışmazlığı, böyrək infeksiyası və böyrəklərə qan axınının azalması daxildir.

Sidik yollarının obstruksiyası: Bunlar sidik axınının tıxandığı bəzi mənfi hallardır. (Hidronefroz) Bu şərtlər böyümüş prostat və ya böyrək daşları ola bilər.

Su itkisi: Şiddətli dehidrasiya (su itkisi) nəticəsində meydana gələ biləcək böyrək zədələnməsidir. Bu şiddətli su itkisi nəticəsində yaranan aşağı qan təzyiqi də böyrəklərə mənfi təsir göstərə bilər.

Həddindən artıq zülal (protein) istehlakı: Həddindən artıq zülal istehlakı, xarici protein əlavələrinin qəbulu və tərkibində çox miqdarda kreatinin olan bişmiş ətin tez-tez istehlakı da qanda kreatinin səviyyəsinin artmasına səbəb ola bilər.

İntensiv idman məşqləri: İnsanlar intensiv məşq etdikdə işləyən əzələlər kreatinin səviyyəsini normal səviyyələrdən çox daha sürətli yaradır. Beləliklə, qanda kreatinin səviyyəsi də yüksəlir.

Bəzi dərmanlar: Trimetoprim kimi bəzi antibiotiklər və simetidin kimi H2 bloker qrupundakı dərmanlar nümunə olaraq verilə bilər.

Bəzi autoimmun xəstəliklər (məsələn, Lupus)

Goodpasture sindromu

gut

Rabdomiyoliz (əzələ liflərinin parçalanması)

əzələ distrofiyası

Yaralanma nəticəsində qan itkisi

Həddindən artıq aktiv tiroid bezi

Konjestif ürək çatışmazlığı

Diabet (şəkər) xəstəliyi

Hamiləlik zamanı eklampsiyanın səbəb olduğu tutmalar və ya preeklampsiyanın səbəb olduğu yüksək qan təzyiqi kimi problemlər

Glomerulonefrit, glomerulusun iltihabı.

Qanda kreatinin səviyyəsinin yüksək olması böyrəklərin fəaliyyətində problem olduğunu və orqanizmdə əmələ gələn kreatinin böyrəklər tərəfindən lazımi şəkildə süzülərək sidiklə xaric oluna bilmədiyini göstərir. Körpələrdə yüksək səviyyəli kreatinin bakteriemiya şübhəsini artırsa da, yetkin kişilərdə prostat xərçəngi və ya böyrək xərçəngi riskini artıra bilər.

Qanda yüksək kreatinin əlamətləri

• Ürək bulantısı
• Qusma
• Yorğunluq, halsızlıq
• İştahsızlıq və nəticədə çəki itkisi
• Tez-tez sidiyə getmə,
• Ağrılı-qanlı sidik
• yüksək qan təzyiqi səviyyələri
• Sinə ağrısı,
• əzələlərdə kramplar
• Ödem
• Nəfəs almaqda çətinlik
• Dəridə quruluq

Yüksək kreatini necə aşağı salmaq olar?

Kreatinin səviyyəsini azaltmaq üçün görüləcək ilk tədbir yüksəlmənin səbəbini müəyyən etmək və bu təyinata uyğun bir yol izləməkdir. Bu problemi müalicə etmək lazımdır. Bundan əlavə, qidalanmada fərqlər etmək də çox vacibdir. Zülal tərkibi yüksək olan qırmızı ətin istehlakını məhdudlaşdırmaq, yüksək templi, çətin məşqləri azaltmaq da kömək edir.

Kreatinin azlığı

Kreatinin səviyyəsinin normadan aşağı olması qaraciyərin və ya əzələlərin lazım olduğu kimi işləmədiyini göstərə bilər.

Kreatin niyə azalır?

Aşağı Əzələ Kütləsi: Əzələ kütləsinin az olmasının səbəbləri arasında yaş, cins və bəzi xəstəliklər rol oynaya bilər. Bu xəstəliklərə misal olaraq myastenia gravis və əzələ distrofiyası daxildir. Həddindən artıq çəki itkisi də əzələ səviyyəsinin azalmasına səbəb olur.

Hamiləlik: Hamiləlik dövründə sidik istehsalının artması və su itkisinin artması nəticəsində kreatinin azlığı meydana gələ bilər, lakin bu vəziyyət hamiləliyin sona çatması ilə sona çatır.

Qaraciyər problemləri: Qaraciyərdə kreatinin istehsalına görə kreatinin normal səviyyədə istehsal oluna bilmədiyi üçün qaraciyər funksiyasının pozulması ilə kreatinin azlığının səviyyələri baş verə bilər. Xroniki qaraciyər xəstəliyində kreatinin istehsalı 50% azala bilər.

Zəif qidalanma: Məlumdur ki, kreatin təkcə orqanizmdə istehsal olunmur, həm də qidadan alınır, ona görə də qidalanma çox vacibdir.

Kreatinin azlığı əlamətləri

• Əzələlərdə zəiflik
•  məşq çətinliyi
• Əzələlərdə ağrılar və buna görə hərəkətlərin azalması
• Kreatinin səviyyəsinin aşağı olmasının əsas səbəbi qaraciyər xəstəliyidirsə, simptomlar yorğunluq, ürəkbulanma, sarılıq, qarın ağrısı, şişlik, qanlı və ya qatran rəngli nəcis ola bilər.
• Əgər əsas səbəb qidalanma problemləridirsə, başgicəllənmə və kilo itkisi kimi əlamətlər müşahidə edilir.

Kreatinin azlığının müalicəsi

Analiz nəticələri kreatinin səviyyəsinin aşağı olduğunu göstərdikdən sonra bəzi əzələ xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün digər analizlər aparılır. Əzələ zədələnməsinin dərəcəsini görmək üçün əzələ biopsiyası və ya əzələ fermenti testi aparılır.

Bu vəziyyəti müalicə etmək üçün kreatinin azlığına səbəb olan əsas faktoru bilmək lazımdır.

Əzələ xəstəliyi: Əgər əsas səbəb əzələ xəstəliyidirsə, müalicə əzələ ağrısını, zəifliyi və degenerasiyanı azaltmağa yönəlir.

Əzələ kütləsinin azalması: Əzələ kütləsinin azalması səbəbindən aşağı kreatinin səviyyələri müşahidə olunarsa, dərman müalicəsi lazım olmaya bilər. Bu vəziyyətdə əzələ kütləsini artırmaq üçün həyat tərzində və qidalanmada dəyişikliklər lazımdır. Təlimlərin çətinlik səviyyəsini artırmaq və müntəzəm olaraq məşq etmək əzələ kütləsini artırır. Əgər aşağı əzələ kütləsi qidalanma və ya həddindən artıq çəki itkisindən qaynaqlanırsa, bol protein ehtiva edən qidaları tez-tez istehlak etmək tövsiyə olunur.

Qaraciyər xəstəliyi: Kreatinin səviyyəsinin aşağı olmasının əsas səbəbi qaraciyər funksiyasının pozulmasıdırsa, qidalanma ilə yanaşı, dərman qəbulunda da dəyişiklik etmək tövsiyə olunur. Bu dəyişikliklərə düzgün bəslənmə və mümkünsə spirt istehlakının məhdudlaşdırılması və ya hətta dayandırılması daxildir.