Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Nədir? Şəkər Xəstəliyinin Əlamətləri

Şəkər xəstəliyi və ya diabet xəstəliyi, pankreasın kifayət qədər insulin istehsal edə bilməməsi və ya bədənin istehsal olunan insulini düzgün istifadə edə bilməməsi nəticəsində yaranan xroniki, yəni daimi bir xəstəlikdir. İnsulin ifrazında və ya təsirindəki çatışmazlıq qan şəkərinin yüksəlməsi ilə nəticələnir. Bunun səbəbi yağ və zülal mübadiləsindəki pozulmadır. Bu pozulmanın nəticəsi olaraq yaşanan şəkər xəstəliyi əlamətləri gecələr daha tez-tez sidiyə getmə, çox tez-tez susuzluq, daha tez-tez acma, yorğunluq, arıqlama, bulanıq görmə və yaraların daha gec sağalmasıdır.

Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Nədir? 

Elmi adı diabetes mellitus olan, diabet olaraq da bilinən şəkər xəstəliyi, pankreasın kifayət qədər insulin istehsal edə bilməməsi və ya bədənin insulini düzgün istifadə edə bilməməsi nəticəsində qan dövranında yüksək şəkər varlığına səbəb olan xroniki bir xəstəlikdir. Bədənin qidaları enerjiyə çevirmə şəklinin təsirlənməsi qandakı şəkər səviyyəsinin yüksəlməsi ilə nəticələnir.

Bədənin ehtiyac duyduğu enerji əsas qida maddələri olan zülal, yağlar və karbohidratlardan təmin edilir. Bu qida maddələrinin ən vacib hissəsi ‘qlükoza’, yəni sadə şəkərdir. Qan, enerji üçün istifadə etmək məqsədilə qlükozanı bədənin bütün hüceyrələrinə daşıyır.

Qlükozanın əhəmiyyəti, ilk növbədə beyin olmaqla, bədənin ən vacib enerji mənbəyi olmasından irəli gəlir. Hüceyrələr ehtiyac duyduqları qlükozanı pankreasdan ifraz olunan insulin hormonu vasitəsilə istifadə edir. Əgər insulin hormonu bədəndə istehsal oluna bilməzsə, qlükoza enerji olaraq istifadə edilə bilməyəcək və qan şəkəri yüksələcəkdir.

Diabet xəstəliyinin yayılmasında dəyişən həyat şəraiti və qidalanma vərdişləri təsir göstərir. Müntəzəm və balanslı qidalanma prinsiplərinə riayət edərək hərəkətsiz həyat tərzini tərk etmək diabet xəstəliyindən qorunmağı mümkün edir. Diabet diaqnozu qoyulan xəstələr düzgün müalicə edilmədikdə gözlənilən ömür müddəti 8 il qısalır.

Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Kimlərdə Görülür? 

Diabet xəstələrinin qanında şəkər miqdarı artır və böyrəklərdən xaric olur. Pankreasın kifayət qədər insulin hormonu istehsal etməməsi və ya istehsal etdiyi insulin hormonunun effektiv şəkildə istifadə edilə bilməməsi nəticəsində yaranan diabet yeni doğulmuş bir körpədə də, 80 yaşlı bir fərddə də görülə bilər.

Şəhərləşmə ilə birlikdə gələn hərəkətsiz həyat tərzi, yanlış qidalanma vərdişləri ilə birlikdə bütün dünyada getdikcə yayılan diabetə əksər hallarda piylənmə müşayiət edir. Ən çox orta yaş və yuxarı yaş qruplarında görülür.

Qidalanma vərdişlərindəki səhvlər nəticəsində son illərdə uşaqlarda və gənc yetkinlərdə piylənmənin artması diabetin başlama yaşını erkən yaşlara çəkə bilər.

Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Növləri Nələrdir? 

Diabetin birdən çox növü var. Diabet xəstəliyinin təsnifatı ən son qəbul edilmiş formaya görə;

• Tip 1 diabet,
• Tip 2 diabet,
• Hamiləlik (Gestasyonel) diabeti,
• Digər səbəblər (dərman istifadəsinə bağlı, hormonal pozğunluqlara bağlı və s.) olaraq müəyyən edilmişdir.

Cəmiyyətdə ən çox rast gəlinən diabet növləri Tip 1 və Tip 2-dir.

Tip 1 Diabet

Tip 1 diabet insulin hormonunun mütləq çatışmazlığında meydana gəlir. Tip 1 diabet, immunitet sisteminin virus, dərman, peyvənd, fiziki və ya psixoloji stress və s. bir səbəbdən normaldan sapması nəticəsində insulin istehsalını həyata keçirən pankreas beta hüceyrələrinin məhv olması nəticəsində inkişaf edir. Bu məhv olma %80-i keçdikdə şəkər xəstəliyi əlamətləri ortaya çıxmağa başlayır. Bu xəstələrin mütləq ömür boyu insulin müalicəsi almaları lazımdır.

Tip 2 Diabet

Bu şəkər xəstəliyi növünün başlanğıc dövründə pankreas kifayət qədər insulin ifraz etsə də, ifraz olunan insulin hüceyrələr tərəfindən istifadə edilə bilmir. Xəstəliyin irəliləyən dövrlərində isə pankreasdan insulin ifrazı qeyri-kafi hala gəlir. Tip 2 növündəki şəkər xəstəliyində uzun illər klinik olaraq bir əlamət görülməyə bilər.

İnfeksiya, əməliyyat, hamiləlik, stress və ya artıq çəki alma diabeti klinik olaraq ortaya çıxara bilər. Tip 2 diabet adətən 40 yaşdan yuxarı şəxslərdə görülür. Ailə üzvlərində şəkər xəstəliyi olanlar, artıq çəkili şəxslər, 4 kq-dan daha ağır körpə doğuran qadınlarda bu növ şəkər xəstəliyinin görülmə riski daha yüksəkdir.

Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Əlamətləri Nələrdir? 

Şəkər xəstəliyinin əlaməti olaraq, ağız quruluğu, tez-tez susuzluq, tez-tez sidiyə getmə, tez yorulma, iştahsızlıq, plansız arıqlama, yaraların daha gec sağalması, qaşınma, tez-tez acma və bulanıq görmə kimi əlamətlər diabet xəstələrində geniş yayılmış əlamətlərdir.

Şəkər xəstəliyi əlamətləri bunlardır:

• Sidiyə getmə tezliyinin artması (xüsusilə gecələr)
• Artan susuzluq və ağız quruluğu
• Əllərdə və ayaqlarda uyuşma və keyimə
• Çalışmadan arıqlama
• Acma tezliyinin artması
• Görmənin bulanması
• Ayaqlarda, xüsusilə ayaq altlarında yanma
• Yaraların gec sağalması
• Yorğun və halsız hiss etmə
• Əsəbi olma kimi əhval dəyişiklikləri
• Dəridə quruluq və genital bölgədə qaşınma
• Diş əti, vagina və dəri infeksiyalarında artım

Şəkər xəstəliyi olanlarda ümumiyyətlə rast gəlinən bu əlamətlərdən başqa, diabet tipinə görə də fərqli simptomlar meydana gələ bilər. Dərin tənəffüs, nəfəsin aseton (turş alma kimi) qoxuması, dildə quruluq, yuxululuq Tip 2 diabetdə komanın əlamətləri olub dərhal xəstəxanaya müraciət etməyi tələb edir.

Uşaqlarda şəkər xəstəliyi əlamətləri nələrdir?

Klinik Tapıntılar

Tez-tez tualetə getmə, çox su içmə, həddindən artıq yemək və çəki itkisi klassik tapıntılardır. Tapıntılar günlər, həftələr ərzində inkişaf edə bilər. Ümumiyyətlə, bu müddət bir aydan qısadır. Bəzən ilk diqqəti çəkən tapıntı, sidik nəzarətini əldə etmiş uşağın gecə yatağını islatması ola bilər. Tez-tez rast gəlinən digər tapıntı yorğunluq və letargiyadır. Çox vaxt vəziyyət birbaşa koma ilə də ortaya çıxa bilər.

Yeni diaqnoz qoyulmuş uşaqların bir çoxunda insulin müalicəsinə başlandıqdan günlər və ya həftələr sonra insulin ehtiyacında azalma müşahidə olunur (bal ayı dövrü). Bu dövrdə pankreasın zədələnməsini və ya bədənin insulin ehtiyacını artıran infeksiya, travma kimi faktor aradan qalxmışdır. İnsulin ifrazında qismən yaxşılaşma başlamışdır. Bu dövr müalicədən adətən 2-8 həftə sonra görülür. Bu müvəqqəti yaxşılaşma aylarla davam edə bilər.

Necə Anlaşılır?

• Klinik tapıntılarla yanaşı, təsadüfi götürülmüş qanda qlükoza səviyyəsinin 200 mq/dl-dən yuxarı, aclıq qan şəkərinin 126 mq/dl-dən yuxarı olması diaqnoz qoymağa imkan verir.
• Qan şəkərinin yüksək olması, sidikdə şəkər və keton aşkar edilməsi ilə diaqnoz qoyulur. -Çox vaxt OGTT diaqnoz üçün lazım deyil.
• Bəzən travma və ya infeksiyaya bağlı olaraq hiperqlisemi və qlükoziya görülə bilər. Bu hallarda sözügedən xəstəlik keçdikdən sonra OGTT aparılmalıdır.

Müalicə

Məqsəd: Yaxşı bir metabolik nəzarətlə normal böyümə və inkişafın təmin edilməsi, kəskin komplikasiyaların qarşısının alınması, xroniki komplikasiyaların qarşısının alınması və ya gecikdirilməsi, psixososial uyğunlaşmanın təmin edilməsidir.

Müalicə Üsulları

• İnsulin Müalicəsi: Tip 1 diabet xəstələrində insulin müalicəsi məcburidir. Tip 2 diabet xəstələrində isə insulin müqaviməti və insulin çatışmazlığı birlikdə görülür. Bu səbəbdən insulin müalicəsi Tip 2 diabet xəstələrində də tətbiq oluna bilər.
• Oral Antidiyabetik Dərmanlar: Tip 2 diabet xəstələrində qan şəkərini azaltmaq üçün istifadə olunan dərmanlardır. Bu dərmanlar insulin ifrazını artıra, insulin müqavimətini azalda və ya qlükoza absorbsiyasını gecikdirə bilər.
• Pəhriz Müalicəsi: Diabet müalicəsinin əsasını təşkil edir. Xəstənin yaşına, cinsinə, çəkisinə, fiziki aktivlik səviyyəsinə və qan şəkəri nəzarətinə görə fərdi pəhriz planı hazırlanır.
• İdman: Qan şəkərini azaltmağa, insulin müqavimətini azaltmağa və çəki nəzarətinə kömək edir. Müntəzəm idman diabet müalicəsinin vacib bir hissəsidir.

Şəkər Xəstəliyinin Səbəb Ola Biləcəyi Komplikasiyalar Nələrdir?

Şəkər xəstəliyi, nəzarət altına alınmadıqda bir çox ciddi komplikasiyaya səbəb ola bilər. Bu komplikasiyalar qısa və uzunmüddətli olaraq iki yerə ayrılır:

Kəskin Komplikasiyalar:

• Diabetik Ketoasidoz (DKA): Bədənin kifayət qədər insulin istehsal edə bilməməsi nəticəsində qan şəkərinin çox yüksəlməsi və keton cisimciklərinin yığılması ilə ortaya çıxan ciddi bir vəziyyətdir. Təcili tibbi müdaxilə tələb edir.
• Hiperosmolar Hiperqlisemik Vəziyyət (HHV): Adətən Tip 2 diabet xəstələrində görülən, qan şəkərinin həddindən artıq yüksəlməsi və dehidrasiya ilə xarakterizə olunan ciddi bir vəziyyətdir. Təcili tibbi müdaxilə tələb edir.
• Hipoqlisemi: Qan şəkərinin normaldan aşağı düşməsidir. Tərləmə, titrəmə, ürək döyüntüsü, baş gicəllənməsi, aclıq hissi, əsəbilik, şüur bulanıqlığı kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Yüngül hallarda şəkərli qidalarla müalicə edilə bilərkən, ağır hallarda təcili tibbi müdaxilə tələb edir.

Xroniki Komplikasiyalar:

• Kardiovaskulyar Xəstəliklər: Ürək infarktı, iflic, ürək çatışmazlığı kimi ürək və damar xəstəlikləri riski artır.
• Nefropatiya (Böyrək Xəstəliyi): Böyrəklərdə zədələnmənin yaranması və böyrək çatışmazlığına qədər irəliləyə bilər.
• Retinopatiya (Göz Xəstəliyi): Gözdəki kiçik qan damarlarının zədələnməsi nəticəsində görmə itkisinə və korluğa səbəb ola bilər.
• Neyropatiya (Sinir Zədələnməsi): Sinirlərin zədələnməsi nəticəsində uyuşma, keyimə, ağrı və zəiflik kimi əlamətlər ortaya çıxa bilər. Xüsusilə ayaqlarda ciddi problemlərə səbəb ola bilər.
• Diabetik Ayaq: Sinir zədələnməsi və qan dövranı pozğunluğu səbəbindən ayaqlarda yara, infeksiya və qanqren yaranma riski artır. Ciddi hallarda amputasiya tələb oluna bilər.
• Diş və Diş Əti Xəstəlikləri: Diş əti iltihabı və periodontit kimi problemlər daha tez-tez görülür.
• İnfeksiyalar: İmmunitet sisteminin zəifləməsi səbəbindən infeksiyalara qarşı daha həssas olunur.

Şəkər Xəstəliyindən Qorunmaq üçün Nələr Edilməlidir?

Şəkər xəstəliyindən qorunmaq üçün həyat tərzi dəyişiklikləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Diqqət edilməli olanlar bunlardır:

• Sağlam Qidalanma: Balanslı və müntəzəm qidalanmaq, emal olunmuş qidalardan, şəkərli içkilərdən və doymuş yağlardan uzaq durmaq vacibdir. Tam taxıllar, tərəvəzlər, meyvələr və sağlam zülal mənbələri seçilməlidir.
• Müntəzəm İdman: Həftədə ən az 150 dəqiqə orta intensivlikdə aerobik idman (gəzinti, qaçış, üzgüçülük və s.) və ya həftədə 75 dəqiqə yüksək intensivlikdə aerobik idman etmək qan şəkərinin nəzarətinə kömək edir.
• İdeal Çəki Nəzarəti: Artıq çəkili və ya piylənməli olmaq diabet riskini artırır. İdeal çəkini qorumaq və ya arıqlamaq diabet riskini azaldır.
• Siqaret və Alkoqol İstehlakını Məhdudlaşdırma: Siqaret və alkoqol istehlakı diabet riskini artırır və komplikasiyalara səbəb ola bilər.
• Müntəzəm Sağlamlıq Yoxlamaları: Qan şəkəri səviyyələrini müntəzəm olaraq yoxlatmaq və risk faktorlarını izləmək erkən diaqnoz və müalicə üçün vacibdir.
• Stress İdarəetməsi: Stress qan şəkəri səviyyələrinə təsir edə bilər. Stress idarəetmə texnikalarını (yoqa, meditasiya və s.) tətbiq etmək faydalı ola bilər.

Şəkər Xəstəliyində Düzgün Qidalanma Necə Olmalıdır?

Şəkər xəstəliyində düzgün qidalanma, qan şəkəri səviyyələrini nəzarət altında saxlamaq və komplikasiyaların qarşısını almaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Diqqət edilməli olanlar bunlardır:

• Karbohidrat Nəzarəti: Karbohidratlar qan şəkərinə ən çox təsir edən qida maddəsidir. Tam taxıllar, tərəvəzlər, meyvələr kimi kompleks karbohidratlar seçilməli, sadə şəkərlərdən və emal olunmuş karbohidratlardan uzaq durulmalıdır. Porsiyon nəzarəti vacibdir.
• Lifli Qidalar: Lifli qidalar qan şəkərinin daha yavaş yüksəlməsinə kömək edir və toxluq hissi verir. Tərəvəzlər, meyvələr, tam taxıllar, quru paxlalılar lif baxımından zəngindir.
• Sağlam Yağlar: Zeytun yağı, avokado, qoz-fındıq, toxumlar kimi sağlam yağlar seçilməlidir. Doymuş və trans yağlardan uzaq durulmalıdır.
• Zülal: Zülallar qan şəkərini tarazlamağa kömək edir və toxluq hissi verir. Yağsız ət, toyuq, balıq, yumurta, süd məhsulları, quru paxlalılar zülal baxımından zəngindir.
• Duz İstehlakı: Duz istehlakı məhdudlaşdırılmalıdır, çünki yüksək duz istehlakı təzyiqi yüksəldə və ürək xəstəliyi riskini artıra bilər.
• Su İstehlakı: Kifayət qədər su içmək bədənin funksiyaları üçün vacibdir.
• Yemək Rejimi: Müntəzəm fasilələrlə kiçik yeməklər qəbul etmək qan şəkərinin ani yüksəlməsinin və düşməsinin qarşısını alır.

Şəkər Xəstəliyi (Diabet) ilə Bağlı Tez-tez Verilən Suallar

Şəkər xəstəliyi tamamilə sağalır?

Şəkər xəstəliyi xroniki bir xəstəlikdir və tamamilə sağalması mümkün deyil. Lakin düzgün müalicə və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə nəzarət altında saxlanıla bilər və komplikasiyaların qarşısı alına bilər.

Gizli şəkər nədir?

Gizli şəkər (prediabet), qan şəkəri səviyyələrinin normaldan yüksək, lakin diabet diaqnozu qoymaq üçün kifayət qədər yüksək olmadığı vəziyyətdir. Gizli şəkər, Tip 2 diabet inkişaf riski yüksək olan bir vəziyyətdir. Həyat tərzi dəyişiklikləri ilə Tip 2 diabetin inkişafının qarşısı alına və ya gecikdirilə bilər.

Şəkər xəstəliyi irsi olur?

Şəkər xəstəliyi, xüsusilə Tip 2 diabet, genetik meyl göstərə bilər. Ailədə diabet tarixi olan şəxslərdə diabet inkişaf riski daha yüksəkdir. Lakin genetik meyl tək başına diabetin inkişafı üçün kifayət deyil, həyat tərzi faktorları da vacibdir.

Şəkər xəstəliyi olanlar oruc tuta bilər?

Şəkər xəstəliyi olan şəxslərin oruc tutub-tutmayacağı, xəstəliyin növü, şiddəti, istifadə olunan dərmanlar və şəxsin ümumi sağlamlıq vəziyyəti kimi faktorlardan asılıdır. Oruc tutmadan əvvəl mütləq həkimlərinə müraciət etmələri lazımdır.

Şəkər xəstəliyi olanlar hansı meyvələri yeyə bilər?

Şəkər xəstəliyi olanlar meyvə istehlak edə bilərlər, lakin porsiyon nəzarəti və meyvə seçimi vacibdir. Qlisemik indeksi aşağı olan meyvələr (çiyələk, böyürtkən, albalı, alma, armud kimi) seçilməlidir. Banan, üzüm, əncir kimi qlisemik indeksi yüksək meyvələr daha diqqətlə istehlak edilməlidir.

Şəkər xəstəliyi olanlar şirniyyat yeyə bilər?

Şəkər xəstəliyi olanların şirniyyat istehlakı məhdudlaşdırılmalıdır. Şəkərli və emal olunmuş şirniyyatlar əvəzinə, təbii şirinləşdiricilərlə hazırlanmış və ya meyvələrlə şirinləşdirilmiş sağlam alternativlər seçilə bilər. Porsiyon nəzarəti və qan şəkəri səviyyələrinin izlənməsi vacibdir.

Şəkər xəstəliyi olanlar çörək yeyə bilər?

Şəkər xəstəliyi olanlar çörək istehlak edə bilərlər, lakin tam taxıllı çörəklər seçilməlidir. Ağ çörək kimi emal olunmuş çörəklər qan şəkərini sürətlə yüksəldə bilər. Porsiyon nəzarəti və qan şəkəri səviyyələrinin izlənməsi vacibdir.

Şəkər xəstəliyi olanlar bal yeyə bilər?

Bal, təbii bir şirinləşdirici olmasına baxmayaraq yüksək miqdarda şəkər ehtiva edir. Bu səbəbdən şəkər xəstəliyi olanların bal istehlakı məhdudlaşdırılmalıdır. Az miqdarda və qan şəkəri səviyyələri nəzarət altında saxlanılaraq istehlak edilə bilər.

Şəkər xəstəliyi olanlar qəhvə içə bilər?

Şəkər xəstəliyi olanlar şəkərsiz və kremasız qəhvə içə bilərlər. Şəkərli və kremalı qəhvələr qan şəkərini yüksəldə bilər. Kofein istehlakı barədə həkimlərinə müraciət etmələri tövsiyə olunur.

Şəkər xəstəliyi olanlar idman edə bilər?

Şəkər xəstəliyi olanlar müntəzəm idman etməlidirlər. İdman qan şəkərini azaltmağa, insulin müqavimətini azaltmağa və çəki nəzarətinə kömək edir. Lakin idman etməzdən əvvəl həkimlərinə müraciət etmələri və uyğun idman proqramını müəyyən etmələri vacibdir.

Şəkər xəstəliyi olanlar nə yeməməlidir?

Şəkər xəstəliyi olanların uzaq durması lazım olan əsas qidalar bunlardır:

• Şəkərli içkilər (kola, qazlı içkilər, meyvə şirəsi və s.)
• Şəkərli şirniyyatlar (pasta, peçenye, şokolad və s.)
• Emal olunmuş qidalar (hazır yeməklər, fast food və s.)
• Ağ çörək, ağ düyü kimi rafinə edilmiş karbohidratlar
• Doymuş və trans yağlar (qızartmalar, marqarin və s.)

Şəkər xəstəliyi olanlar nə yeməlidir?

Şəkər xəstəliyi olanların istehlak etməsi tövsiyə olunan əsas qidalar bunlardır:

• Tam taxıllar (qəhvəyi düyü, bulqur, yulaf, tam buğda çörəyi və s.)
• Tərəvəzlər (bütün yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, brokoli, gül kələm, pomidor, xiyar və s.)
• Meyvələr (çiyələk, böyürtkən, albalı, alma, armud, portağal və s.)
• Quru paxlalılar (mərcimək, noxud, lobya və s.)
• Yağsız ət, toyuq, balıq
• Yumurta
• Süd məhsulları (qatıq, pendir, süd və s.)
• Sağlam yağlar (zeytun yağı, avokado, qoz-fındıq, toxumlar və s.)

Şəkər xəstəliyi olanlar necə qidalanmalıdır?

Şəkər xəstəliyi olanlar üçün ümumi qidalanma prinsipləri bunlardır:

• Balanslı və müntəzəm qidalanın.
• Porsiyon nəzarətinə diqqət edin.
• Kompleks karbohidratları seçin.
• Lifli qidaları bol istehlak edin.
• Sağlam yağları seçin.
• Kifayət qədər zülal qəbul edin.
• Duz istehlakını məhdudlaşdırın.
• Bol su için.
• Müntəzəm fasilələrlə kiçik yeməklər qəbul edin.

Səhifə məzmunu yalnız məlumatlandırma məqsədlidir. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizə müraciət edin.

Mənbələr:

• American Diabetes Association. Standards of Medical Care in Diabetes—2024. Diabetes Care 2024;47(Suppl. 1):S1–S291.
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Diabetes. Available at: https://www.niddk.nih.gov/health-information/diabetes.