Anksiyete Nədir?
Anksiyete, ümumiyyətlə qorxu, narahatlıq və ya sıxıntı kimi ifadə edilir. Anksiyete ilə mübarizə aparan insanlarda bu duyğularla yanaşı, mənfi düşüncələr, ürək döyüntüsü, nəfəs darlığı və sinə ağrısı kimi fiziki əlamətlər də müşahidə oluna bilər. Vaxtaşırı anksiyete hissi normal həyatın bir parçasıdır və bizi diqqətli olmağa məcbur edə bilər. Lakin, anksiyete uzun müddət (günlər və həftələr boyu) davam edəndə və şiddətli olanda normal həyatı pozur və müalicə tələb edir.
Anksiyete Pozuntusu Nədir?
Anksiyete pozuntusu, gündəlik fəaliyyətlərə mane olan davamlı və həddindən artıq narahatlıqla xarakterizə olunur. Bu vəziyyət həm fiziki, həm də emosional simptomlarla özünü göstərir və insanlar tez-tez sağlamlıqlarına dair ciddi bir xəstəlik olmadığı barədə təminat axtarırlar.
Anksiyete Pozuntusunun Simptomları
Fiziki Simptomlar:
- Nəfəs darlığı
- Ürək döyüntüsü
- Qan təzyiqində qəfil dəyişikliklər
- Baş gicəllənməsi
- Ürək bulanması
- Baş ağrıları və digər ağrılar
- Əzələ gərginliyi
- Əllərin titrəməsi
- Qusma
- Yuxusuzluq və gecə yarısı oyanma
- Tez-tez sidiyə çıxma
Emosional Simptomlar:
- Şiddətli qorxu, bəzən ölüm qorxusuna qədər
- Pis bir şeyin olacağı narahatlığı
- Sakitləşə bilməmək
- Tez qəzəblənmək
Anksiyete Pozuntusunun Diaqnozu
Anksiyete pozuntularının diaqnozunda fiziki xəstəliklərdən fərqləndirilməsi vacibdir. Bu zaman kardioloji müayinələr, məsələn, EKG, rutin qan və sidik testləri və anksiyete simptomlarına səbəb ola biləcək ümumi xəstəliklərin (məsələn, hipertireoz, ağciyər xəstəlikləri, yuxu apnesi, anemiya) skrininqi aparılır.
Anksiyete Pozuntusu Kimlərdə Görülür?
Anksiyete pozuntusu biopsikososial amillərdən yaranır. Genetik meyillilik mühümdür və geniş ailə üzvləri arasında oxşar anksiyete pozuntuları göstərənlərə tez-tez rast gəlinir.
Psixoloji xüsusiyyətlər:
- Titiz və narahatlığa meyilli şəxsiyyət
- Həyat boyu narahatlıq yaradan hadisələrlə tez-tez qarşılaşma (sağlamlıq problemləri, ani ölümlər, erkən yaşda valideyn itkisi, qəzalar)
- İnsan münasibətlərində güvənsizlik
- Dəyişikliklərə alışmaqda çətinlik
- Sərt düşüncə strukturları
Sosial amillər: Ümumilikdə cəmiyyəti təsir edən təhdid edici hadisələr (iqtisadi böhran, terror, təbii fəlakətlər, pandemiya).
Anksiyete Pozuntularının Növləri
- Panik Pozuntusu: Ən çox tanınan növ panik pozuntusudur. Bu vəziyyəti anksiyete krizi kimi qəbul edə bilərik. Bu ataklar bir neçə dəqiqədən bir neçə saata qədər davam edə bilər. Tez-tez panik atakları keçirənlər, yenidən atak olacağından narahat olmağa başlayır.
- Aqorafobiya: Bu narahatlıq yerində olan anksiyete pozuntusu. Aqorafobiyası olan şəxs tək qalmaq istəmir, lift kimi dar və ya konsert zalı və avtobus kimi izdihamlı yerlərdən çəkinir.
- Yayılmış Anksiyete: Anksiyete pozuntusunun digər bir növü yayılmış anksiyete olaraq bilinir. Bu vəziyyətdə anksiyete gün boyu davamlıdır və ataklarla məhdudlaşmır.
- Fobiyalar: Anksiyete pozuntularının digər bir qrupu fobiyalar olaraq bilinir. Fobiyası olan insanlarda anksiyete yalnız müəyyən vəziyyətlərlə əlaqəli olur (məsələn, hündürlük, açıq məkanlar, qan alınması, iynə vurulması). Sosial fobiya da situativ qorxulara misal ola bilər.
Anksiyete Pozuntularının Səbəbləri
Anksiyete pozuntuları həm düşüncə (pis bir şey olacağı narahatlığı), həm emosional (qorxu) və həm də fiziki (ürək döyüntüsü) komponentlərdən ibarətdir. Bioloji meyillilik, öyrənilmiş davranışlar və interpersonal problemlər anksiyetenin səbəbləri arasındadır. Xüsusilə ergenlik öncəsi travmatik yaşantılar və disfunksional ailədə böyümək anksiyete pozuntularının inkişafına səbəb ola bilər.
Anksiyete ilə Başa Çıxma Yolları
Yüngül və müvəqqəti anksiyete normal həyatın bir parçasıdır və bu zaman müalicə tələb olunmaya bilər. Bu vəziyyətdə həyat tərzi dəyişiklikləri, problemlərin həlli və ünsiyyətin inkişaf etdirilməsi faydalıdır. Müalicə tələb edən hallarda isə anksiyete ilə başa çıxmaq müalicə müddətində mühüm rol oynayır. İnsan anksiyetenin səbəb olduğu mənfi düşüncələrin həqiqi vəziyyəti əks etdirmədiyini nəzərə almalı və müsbət düşünməlidir. Sevdiyi hobbilərlə məşğul olmaq, açıq havada gəzinti, heyvanlarla və təbiətlə maraqlanmaq faydalıdır.
Anksiyete Pozuntularının Müalicə Yolları
Dərman müalicəsi və Psixoterapiya:
- Dərmanlar: Anksiyete, digər psixiatrik pozuntularda olduğu kimi, dərman müalicəsi və psixoterapiya ilə müalicə edilir. Xüsusilə şiddətli anksiyete və tez-tez təkrarlanan panik atakların müalicəsində dərmanlar çox təsirlidir.
- Psixoterapiya: Fərqli psixoterapiya növləri, xüsusilə də kognitiv-davranış terapiyası (KDT), anksiyetenin müalicəsində qısa və uzun müddətdə təsirli ola bilər. Dəstəkləyici psixoterapiya və psixo-təhsil anksiyete və panikanın azalmasına kömək edir.
Müalicə Nə Qədər Davam Edir?
Anksiyete pozuntusunun ilkin müalicəsi adətən bir – bir yarım ay davam edir. Müalicənin davam etdirilməsi və dəstəkləyici terapiya ümumilikdə altı aya qədər davam etməlidir. Antidepressant dərmanlar ən azı altı ay və bəzən bir il istifadə olunur.
Anksiyete Dərmansız Müalicə Edilə Bilərmi?
Yüngül anksiyete dərmansız müalicə edilə bilər. Lakin müəyyən bir səviyyədən yuxarı olduqda dərmanlardan qaçmaq həyat keyfiyyətini azaldır. Şiddətli anksiyete zamanı dərman müalicəsi və psixoterapiya birgə istifadə edildikdə daha təsirli olur.
Yayılmış Anksiyete Müalicə Edilməzsə Nə Baş Verər?
Yayılmış anksiyetenin müalicə edilməməsi həyat keyfiyyətini mənfi təsir edir. Davamlı olan sıxıntı səbəbindən konsentrasiya pozğunluğu, yuxu pozğunluğu, yorğunluq iş və sosial həyatı da təsir edir. Uzun müddətli təsirləri olaraq yüksək qan təzyiqi, taxikardiya, həzm sistemi problemləri kimi stresə bağlı fiziki simptomlar ortaya çıxa bilər.
