Blog

Qan Laxtalanması (Tromboz) Nədir, Nədən Olur?

June 16, 2025

8 dəqiqə

Bədən bütövlüyünü pozan zədələnmələr baş verdikdə qanaxmanı dayandırmaq və qan itkisinin qarşısını almaq məqsədilə qan laxtalanır. Qan damarlarında yaranan kəsiklər laxtalanma mexanizminin işə düşməsi ilə tıxanır və qanaxma dayandırılır. Trombosit adlanan qan hüceyrələri və plazmada olan laxtalanma faktorları bu mexanizmdə iştirak edir.

Normalda orqanizmdə laxtalanma və laxtanın əriməsi arasında bir tarazlıq var. Bu tarazlıq sayəsində qan axıcılığını qoruyur. Ancaq bəzi hallarda bu tarazlıq pozula bilər və damar daxilində qan laxtalana bilər. Qanın damar daxilində laxtalanması və laxtanın qan axınına mane olması vəziyyətinə tromboz deyilir.

Tromboz arteriyalarda və ya venalarda yarana bilər. Arteriyalarda yaranan laxta adətən damar sərtliyi (ateroskleroz) zəminində inkişaf edir. Aterosklerotik təbəqələrin yırtılması ilə bu bölgədə laxta yaranır və damar tıxanır. Bu vəziyyət ürək tutması və ya insult kimi ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.

Venalarda yaranan laxta isə adətən ayaqlardakı dərin venalarda müşahidə olunur və dərin vena trombozu (DVT) adlanır. DVT, ayaqda ağrı, şişkinlik, qızartı kimi əlamətlərə səbəb ola bilər. Daha da təhlükəlisi, bu laxtanın yerindən qoparaq ağciyərlərə getməsi və pulmonar emboliya (ağciyər emboliyası) adlanan həyati təhlükə yaradan bir vəziyyətə yol açmasıdır.

İçindəkilər

Qan Laxtalanması (Tromboz) Nədir?

Qan laxtalanması, qanın maye halından yarı-bərk bir formaya keçərək laxta (tromb) əmələ gətirməsi prosesidir. Bu, normalda zədələnmə zamanı qanaxmanı dayandırmaq üçün zəruri olan həyati bir mexanizmdir. Ancaq qan damarları daxilində gərəksiz yerə və ya həddindən artıq laxta yarandıqda, bu vəziyyət tromboz adlanır və qan axınına mane olaraq ciddi sağlamlıq problemlərinə gətirib çıxara bilər.

Tromboz, yarandığı damarın növünə görə iki yerə ayrılır:

Arterial Tromboz: Arteriyalarda meydana gəlir. Adətən ateroskleroz (damar sərtliyi) nəticəsində zədələnmiş damar divarlarında yaranır. Arteriyalar oksigenlə zəngin qanı ürəkdən bədənin digər hissələrinə daşıdığı üçün, arterial tromboz qan axınına mane olaraq ürək tutmasına (koronar arteriyalarda yaranarsa) və ya insulta (beynə gedən arteriyalarda yaranarsa) səbəb ola bilər.
Venoz Tromboz: Venalarda meydana gəlir. Adətən ayaqların dərin venalarında (dərin vena trombozu – DVT) və ya səthi venalarda yaranır. Venoz trombozun ən böyük təhlükəsi, yaranan laxtanın (embol) yerindən qoparaq qan dövranı ilə ağciyərlərə çatması və pulmonar emboliyaya (ağciyər emboliyası) yol açmasıdır. Bu vəziyyət həyati təhlükə yarada bilər.

Qan laxtalanması pozğunluqları ya qanın çox asan laxtalanması (hiperkoaqulyasiya və ya trombofiliya) ya da laxtalanmanın qeyri-kafi olması (qanaxma pozğunluqları) şəklində ola bilər. Tromboz, hiperkoaqulyasiya hallarında ortaya çıxan bir nəticədir.

Qan Laxtalanması Nədən Olur?

Qan laxtalanmasının (tromboz) səbəbləri adətən “Virxov üçlüyü” olaraq bilinən üç əsas faktora əsaslanır:

Qan Axınındakı Dəyişikliklər (Staz): Qan axınının yavaşlaması və ya dayanması, laxtalanma faktorlarının bir bölgədə toplanmasına və laxta yaranmasına zəmin yaradır.
- Uzunmüddətli hərəkətsizlik (uzun təyyarə və ya avtomobil səfərləri, yataq rejimi, iflic).
- Böyük əməliyyatlardan sonra (xüsusilə çanaq, diz və ya qarın əməliyyatları).
- Ürək çatışmazlığı və ya qulaqcıqların fibrilyasiyası kimi ürəyin qanvurma gücünə təsir edən vəziyyətlər.
Damar Divarında Zədələnmə (Endotel Zədələnməsi): Qan damarlarının daxili səthini örtən endotel təbəqəsinin zərər görməsi, laxtalanma mexanizmini işə salır.
- Əməliyyatlar və ya travmalar (qəzalar, sümük sınıqları).
- Ateroskleroz (damar sərtliyi).
- İnfeksiyalar və ya iltihabi xəstəliklər (vaskulit kimi).
- Hipertoniya (yüksək təzyiq).
- Mərkəzi venoz kateterlər kimi tibbi cihazların damar içinə yerləşdirilməsi.
Qanın Laxtalanma Meyilliliyinin Artması (Hiperkoaqulyasiya): Qanın normaldan daha asan laxtalanmasına səbəb olan vəziyyətlərdir. Bu vəziyyət irsi (genetik) və ya qazanılmış (sonradan yaranan) ola bilər.
- İrsi Səbəblər (Trombofiliya): Faktor V Leiden mutasiyası, Protrombin gen mutasiyası, Protein C, Protein S və ya Antitrombin çatışmazlığı kimi genetik pozğunluqlar.
- Qazanılmış Səbəblər:
  - Xərçəng: Bəzi xərçəng növləri laxtalanma faktorlarının istehsalını artırır.
  - Hamiləlik və Doğuşdan Sonrakı Dövr: Hamiləlik zamanı və doğuşdan sonrakı ilk 6 həftə ərzində laxtalanma riski artır.
  - Hormon Müalicələri: Tərkibində estrogen olan hamiləlikdən qorunma həbləri və ya hormon əvəzedici müalicə.
  - Piylənmə: Orqanizmdəki xroniki iltihab və digər faktorlar səbəbindən riski artırır.
  - Siqaret İstifadəsi: Damar divarına zərər verir və qanın laxtalanma meylini artırır.
  - Bəzi Xəstəliklər: Antifosfolipid sindromu, nefrotik sindrom, iltihablı bağırsaq xəstəlikləri (Kron xəstəliyi, xoralı kolit).
  - İrəli Yaş: Yaş artdıqca tromboz riski artır.
  - Dehidratasiya (Maye İtkisi): Qanın qatılaşmasına səbəb olaraq laxtalanmanı asanlaşdıra bilər.

Bu faktorlardan birinin və ya bir neçəsinin bir yerdə olması tromboz riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Əlavə olaraq oxu : Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Nədir? Şəkər Xəstəliyinin Əlamətləri

Qan Laxtalanmasının Əlamətləri Hansılardır?

Qan laxtalanmasının (tromboz) əlamətləri, laxtanın bədənin harasında yarandığına bağlı olaraq böyük ölçüdə fərqlənir.

1. Ayaqda və ya Qolda Laxtalanma (Dərin Vena Trombozu – DVT):

Şişkinlik: Adətən tək ayaqda və ya qolda müşahidə edilir.
Ağrı və ya Həssaslıq: Qıcolmaya bənzər bir ağrı ola bilər, xüsusilə ayaq üstə durarkən və ya yeriyərkən hiss olunur.
Qızartı və ya Rəng Dəyişikliyi: Təsirə məruz qalan nahiyədə dəri qırmızı və ya göyümtül bir rəng ala bilər.
Temperaturun Artması: Laxtanın olduğu bölgə digər ayağa və ya qola görə daha isti ola bilər.

2. Ağciyərdə Laxtalanma (Pulmonar Emboliya – PE):
Bu vəziyyət adətən ayaqdakı bir laxtanın qopub ağciyərlərə getməsi ilə yaranır və təcili tibbi müdaxilə tələb edir.

Qəfil Başlayan Təngnəfəslik: Səbəbi bilinməyən və qəflətən ortaya çıxan təngnəfəslik ən çox yayılmış əlamətdir.
Döş Qəfəsində Ağrı: Adətən dərin nəfəs alarkən, öskürərkən və ya əyilərkən bıçaq sancılan kimi kəskin bir ağrı hiss edilir.
Öskürək: Qanlı bəlğəmli və ya bəlğəmsiz qəfil öskürək ola bilər.
Sürətli və ya Qeyri-müntəzəm Ürək Döyüntüsü (Taxikardiya):
Başgicəllənmə və ya Huşunu İtirmə:
Həddindən Artıq Tərləmə:

3. Ürəkdə Laxtalanma (Ürək Tutması):

Döş Qəfəsində Ağrı: Sinənin ortasında və ya sol tərəfində sıxılma, təzyiq və ya ağırlıq hissi. Bu ağrı qollara, kürəyə, boyuna, çənəyə və ya mədəyə yayıla bilər.
Təngnəfəslik:
Soyuq Tərləmə, Ürəkbulanma və ya Başgicəllənmə:

4. Beyində Laxtalanma (İnsult):
Əlamətlər qəflətən ortaya çıxır və beynin təsirlənən bölgəsinə görə dəyişir.

Üzdə, Qolda və ya Ayaqda Qəfil Keyimə və ya Zəiflik: Adətən bədənin bir tərəfində olur.
Danışmaqda və ya Anlamaqda Çətinlik: Şəxs qəflətən danışmaqda çətinlik çəkə bilər və ya deyilənləri başa düşməyə bilər.
Qəfil Görmə Problemləri: Bir və ya hər iki gözdə qəfil bulanıq görmə və ya görmə itkisi.
Qəfil və Şiddətli Baş Ağrısı: Məlum bir səbəbi olmayan, “həyatımın ən pis baş ağrısı” kimi təsvir edilə bilər.
Tarazlığın İtirilməsi və ya Yeriməkdə Çətinlik: Qəfil başgicəllənmə və koordinasiya itkisi.

5. Qarın Boşluğunda Laxtalanma (Mezenterik Tromboz):

Şiddətli Qarın Ağrısı: Adətən yeməkdən sonra pisləşir.
Ürəkbulanma və Qusma:
İshal və Qanlı Nəcis:
Qarında Köp:

Bu əlamətlərdən hər hansı birini, xüsusilə də qəfil və şiddətli şəkildə yaşayırsınızsa, dərhal tibbi yardım almağınız həyati əhəmiyyət daşıyır.

Qan Laxtalanması Diaqnozu Necə Qoyulur?

Qan laxtalanması (tromboz) şübhəsi olduqda diaqnoz qoymaq üçün həkim, xəstənin tibb tarixçəsini (anamnezini) toplayır, fiziki müayinə aparır və müxtəlif testlər təyin edir. Diaqnoz prosesi, laxtanın harada olduğundan şübhələnilməsinə görə dəyişir.

1. Tibb Tarixçəsi və Fiziki Müayinə:
Həkim, əlamətlərinizin nə vaxt və necə başladığını, risk faktorlarınızı (yaxın zamanda keçirilmiş əməliyyat, uzunmüddətli hərəkətsizlik, hamiləlik, xərçəng tarixçəsi, hormon istifadəsi, ailədə laxtalanma tarixçəsi və s.) sorğulayır. Fiziki müayinədə isə laxtadan şübhələnilən bölgə (məsələn, ayaqda şişkinlik, qızartı, həssaslıq) yoxlanılır.

2. Qan Testləri:

D-dimer Testi: Orqanizmdə bir laxta yaranıb parçalandıqda D-dimer adlı bir protein hissəciyi ortaya çıxır. D-dimer səviyyəsinin yüksək olması bir laxtanın varlığına işarə edə bilər. Ancaq bu test spesifik deyil; infeksiya, xərçəng, hamiləlik və ya əməliyyatdan sonra da yüksələ bilər. D-dimer səviyyəsinin normal olması isə laxta ehtimalını böyük ölçüdə istisna edir.
Tam Qan Sayımı (Hemogram): Trombosit sayı kimi qan hüceyrələrinin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün edilir.
Laxtalanma Testləri (PT, aPTT): Qanın laxtalanma müddətini ölçür.
Genetik Testlər: Təkrarlanan laxtalanma hallarında və ya ailə tarixçəsi varsa, Faktor V Leiden, protrombin gen mutasiyası kimi irsi laxtalanma pozğunluqlarını (trombofiliya) araşdırmaq üçün təyin edilə bilər.

3. Görüntüləmə Üsulları:

Ultrasəs Müayinəsi (Doppler Ultrasəs müayinəsi): Xüsusilə ayaq və ya qollardakı dərin vena trombozunu (DVT) diaqnoz etmək üçün ən çox istifadə edilən, non-invaziv (girişimsiz) və sürətli bir üsuldur. Səs dalğaları istifadə edilərək damarlardakı qan axını görüntülənir və laxtanın varlığı təsbit edilir.
Kompüter Tomoqrafiyası (KT) Angioqrafiyası: Xüsusilə ağciyər emboliyası (pulmonar emboliya) şübhəsində “qızıl standart” diaqnoz üsuludur. Damardan kontrast maddə verilərək ağciyər arteriyaları görüntülənir və laxtalar aydın şəkildə müəyyən edilir. Beyin və ya qarın boşluğundakı laxtaları təsbit etmək üçün də istifadə edilə bilər.
Maqnit Rezonans (MR) Angioqrafiyası: KT angioqrafiyasına alternativ olaraq və ya beyin ven trombozu kimi hallarda damarları görüntüləmək üçün istifadə edilir.
Venoqrafiya: Nadir hallarda istifadə olunur. Ayağa bir kateter yerləşdirilib kontrast maddə verilərək venaların rentgen filmlərinin çəkilməsi prosesidir. Ultrasəs müayinəsinin qeyri-kafi olduğu hallarda müraciət edilə bilər.
Exokardioqrafiya (EXO): Ürək daxilindəki laxtaları və ya pulmonar emboliyanın ürəyə olan təsirlərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.

Diaqnoz bu üsullardan birinin və ya bir neçəsinin birlikdə istifadə edilməsi ilə dəqiqləşdirilir.

Qan Laxtalanmasının Müalicəsi Necə Aparılır?

Qan laxtalanmasının (tromboz) müalicəsi üç əsas hədəfə yönəlir:

Mövcud laxtanın böyüməsinin qarşısını almaq.
Laxtanın qoparaq başqa bir yerə (xüsusilə ağciyərlərə) getməsinin (emboliya) qarşısını almaq.
Təkrarlanan laxta yaranmasının (residiv) qarşısını almaq.

Müalicə üsulu laxtanın yeri, ölçüsü, xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti və risk faktorlarına görə müəyyən edilir.

1. Antikoaqulyant (Qan Durulaşdırıcı) Dərmanlar:
Müalicənin əsasını təşkil edirlər. Bu dərmanlar mövcud laxtanı əritmir, ancaq yeni laxta yaranmasının və mövcud laxtanın böyüməsinin qarşısını alır. Orqanizmin öz laxta əridici mexanizmi zamanla laxtanı aradan qaldırır.

İnyeksiya Edilən Antikoaqulyantlar: Adətən müalicəyə başlayarkən istifadə olunur. Aşağı molekul çəkili heparin (enoksaparin, dalteparin kimi) və ya fondaparinuks, xəstənin özü tərəfindən dəri altına inyeksiya edilə bilən formalardır.
Oral Antikoaqulyantlar:
- Varfarin (Kumadin): Uzun illərdir istifadə edilən təsirli bir dərmandır. Təsirinin başlaması bir neçə gün çəkir, buna görə də başlanğıcda heparin ilə birlikdə istifadə olunur. Mütəmadi olaraq qan testi (INR) ilə izlənilməsi və doza tənzimlənməsi lazımdır. Qidalanma və digər dərmanlarla qarşılıqlı təsiri çoxdur.
- Yeni Nəsil Oral Antikoaqulyantlar (YNOA/NOAK): Dabiqatran, rivaroksaban, apiksaban, edoksaban kimi dərmanlardır. Təsirləri daha sürətli başlayır, rutin qan təqibi tələb etmir və qida ilə qarşılıqlı təsirləri daha azdır. Bu gün bir çox hallarda varfarinə üstünlük verilir.

Antikoaqulyant müalicə müddəti adətən 3-6 ay olsa da, laxtanın səbəbinə və təkrarlanma riskinə bağlı olaraq ömür boyu davam edə bilər.

2. Trombolitik (Laxta Əridici) Müalicə:
Bu müalicə, “laxta əridici” dərmanların (alteplaza, tenekteplaza kimi) damar yolu ilə verilməsi ilə laxtanı aktiv şəkildə həll etməyi təmin edir. Yalnız həyati təhlükə yaradan böyük laxtaların olduğu hallarda (massiv pulmonar emboliya, geniş yayılmış DVT, ürək tutması və ya insult kimi) və qanaxma riski aşağı olan xəstələrdə istifadə olunur. Ciddi qanaxma riski daşıdığı üçün diqqətlə tətbiq edilir.

3. Vena Kava Filtri:
Təkrarlanan pulmonar emboliya riski yüksək olan və qan durulaşdırıcı dərman istifadə edə bilməyən (məsələn, aktiv qanaxması olan) xəstələrdə istifadə olunur. Qarın boşluğundakı əsas venaya (vena kava inferior) çətirə bənzər bir filtr yerləşdirilir. Bu filtr, ayaqlardan qopan laxtaların ağciyərlərə çatmasının qarşısını alır. Adətən müvəqqəti bir həll yoludur və vəziyyət düzəldikdə çıxarıla bilər.

4. Cərrahi və ya Mexaniki Trombektomiya:
Kateter yönləndirməli bir üsulla laxtanın mexaniki olaraq parçalanması və ya sorulub çıxarılması prosesidir. Trombolitik müalicənin riskli olduğu və ya uğursuz olduğu seçilmiş, ciddi hallarda tətbiq edilə bilər.

5. Kompressiya (Varikoz) Corabları:
Xüsusilə DVT keçirən xəstələrdə ayaqlardakı şişkinliyi azaltmaq, qan dövranını dəstəkləmək və post-trombotik sindrom (laxtadan sonra ayaqda qalıcı ağrı, şişkinlik və yaralar) riskini azaltmaq üçün tövsiyə olunur.

Müalicə planı fərdi xüsusiyyət daşıyır və mütəmadi həkim nəzarəti tələb edir.

Qan Laxtalanması Haqqında Tez-tez Verilən Suallar

Qan laxtalanması təhlükəlidirmi?
Bəli, qan laxtalanması (tromboz) son dərəcə təhlükəli və potensial olaraq ölümcül ola bilər. Təhlükəsi, laxtanın harada yarandığına və qan axınına nə dərəcədə mane olduğuna bağlıdır. Məsələn, ağciyərlərə gedən bir laxta (pulmonar emboliya), beynə gedən bir laxta (insult) və ya ürəyi qidalandıran damarlardakı bir laxta (ürək tutması) həyati təhlükə yaradır. Erkən diaqnoz və müalicə ilə bu risklər əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər.

Qan laxtalanmasının qarşısı necə alınır?
Qan laxtalanmasının qarşısını almaq üçün həyat tərzi dəyişiklikləri və risk faktorlarının idarə olunması vacibdir:

Hərəkətli Olun: Uzun müddət oturmaqdan çəkinin, mütəmadi idman edin. Uzun səfərlərdə saatda bir dəfə qalxıb gəzin və ya ayaq hərəkətləri edin.
Sağlam Çəkinizi Qoruyun: Piylənmə əhəmiyyətli bir risk faktorudur.
Siqareti Tərkidin: Siqaret damarlara zərər verir və laxta riskini artırır.
Bol Maye Qəbul Edin: Kifayət qədər su içmək qanın axıcılığını qoruyur.
Riskli Vəziyyətlərdə Tədbir Alın: Böyük bir əməliyyat keçirəcəksinizsə və ya yatağa bağlı qalacaqsınızsa, həkiminizin tövsiyə etdiyi qan durulaşdırıcı dərmanları və ya kompressiya corablarını istifadə edin.
Hormon İstifadəsinə Diqqət Edin: Hamiləlikdən qorunma həbləri və ya hormon müalicəsi istifadə edirsinizsə, risklərinizi həkiminizlə müzakirə edin.

Qan laxtalanması testi necə edilir?
Qan laxtalanması şübhəsi zamanı aparılan ən yayğın testlərdən biri D-dimer qan testidir. Lakin dəqiq diaqnoz üçün adətən görüntüləmə üsullarından istifadə olunur. Ayaqlardakı laxta üçün Doppler ultrasəs, ağciyərlərdəki laxta üçün isə KT (Kompüter Tomoqrafiyası) angioqrafiyası ən çox istifadə edilən testlərdir.

Qan laxtalanması genetikdirmi?
Bəli, qan laxtalanmasına meyillilik genetik ola bilər. Trombofiliya adlanan bu vəziyyətdə, Faktor V Leiden mutasiyası, Protrombin gen mutasiyası, Protein C və S çatışmazlığı kimi irsi pozğunluqlar qanın daha asan laxtalanmasına səbəb olur. Ailəsində təkrarlanan laxta tarixçəsi olan şəxslərin genetik meyillilik baxımından qiymətləndirilməsi lazım gələ bilər.

Qan laxtası öz-özünə əriyirmi?
Bəli, orqanizmin fibrinolitik sistem adlanan təbii bir mexanizmi var və bu sistem kiçik laxtaları zamanla öz-özünə əridə bilər. Lakin böyük və ya təhlükəli bir bölgədə yerləşən laxtalar üçün bu mexanizm qeyri-kafi qala bilər. Qan durulaşdırıcı müalicənin məqsədi, orqanizm laxtanı əridərkən yeni laxta yaranmasının və mövcud laxtanın böyüməsinin qarşısını almaqdır. Dərmanlar laxtanı birbaşa əritmir, orqanizmin əritmə prosesinə zaman qazandırır.

Mənbə:

Kan Pıhtılaşması (Tromboz) Nedir? Kan Pıhtılaşması Neden Olur?

Kan Pıhtılaşması (Tromboz) Neden Olur? Belirtileri Nelerdir?

Kan Pıhtılaşması (Tromboz) Nedir? Nedenleri, Belirtileri ve Tedavisi

Kan Pıhtılaşması (Tromboz) Nedir, Belirtileri ve Tedavisi

Taqlar